.png)
Η έννοια του εαυτού είναι ένας σημαντικός παράγοντας στην ψυχοθεραπεία, καθώς το άτομο όσο περισσότερο γνωρίζει τον εαυτό του, τόσο περισσότερο αλλάζει τρόπο συμπεριφοράς, επιλογές ακόμη και συναισθήματα απέναντι σε άλλους ανθρώπους που μπορεί να ήταν διαστρεβλωμένα. Όταν το άτομο έρχεται στη συνεδρία, φέρνει ένα υλικό σε επίπεδο Εγώ, δηλαδή τα καθημερινά του προβλήματα, όμως όταν μένει μόνο σε αυτό το επίπεδο, δεν επιτυγχάνεται κάποια ουσιαστική αλλαγή. Διάφορες προσεγγίσεις της ψυχολογίας εξηγούν τη βασική δομή που ο κάθε άνθρωπος συνδιαλέγεται και επικοινωνεί με το περιβάλλον του και αποτελεί έναν παγιωμένο, στερεότυπο τρόπο ύπαρξης και συμπεριφοράς, αυτό που καταλαβαίνουμε ως χαρακτήρα του ανθρώπου. Αυτή η ψυχική δομή που δημιουργείται πολλές φορές μπορεί να τον/την περιορίζει, να του/της δημιουργεί δυσλειτουργία ή/και μια αίσθηση του «δεν ξέρω ποιος/α είμαι». Για αυτόν τον λόγο μέσα από την ψυχοθεραπεία κρίνεται σκόπιμη η αναγνώριση της βασικής δομής του κάθε ανθρώπου, πώς δομήθηκε και πώς τον περιορίζει ή τον καταστρέφει.
Στόχος είναι μέσα από μια συνθετική ματιά οι θεωρίες ψυχοθεραπείας διαφορετικών μοντέλων, να μπορούν να λειτουργήσουν ως οδηγοί στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία, ώστε να βοηθήσουν το άτομο να απορρίψει όσα το περιορίζουν (απαιτήσεις του ίδιου για τον εαυτό του, απαιτήσεις των άλλων να είναι κάτι διαφορετικό από αυτό που είναι, τραυματικές εμπειρίες που το έχουν αλλάξει κ.α.) και να είναι περισσότερο λειτουργικό και ικανοποιημένο από την ζωή του. Για την πληρέστερη κατανόηση του βάθους του ανθρώπινου ψυχισμού και του πώς είναι δυνατό να οδηγηθεί ένας άνθρωπος να περιορίζει τον πραγματικό εαυτό του, είναι σημαντική η αναφορά κάποιων βασικών μοντέλων που έχουν ασχοληθεί με την έννοια του εαυτού/χαρακτήρα και χρησιμοποιούνται στην συνθετική ψυχοθεραπεία ανάλογα με την περίπτωση.
Ψυχαναλυτική Προσέγγιση
Ξεκινώντας, με την Ψυχαναλυτική θεωρία, ο Freud ισχυρίστηκε ότι όλα τα άτομα αναπτύσσονται μέσα από μια σειρά σταδίων και πως τα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα σε αυτά τα στάδια είναι υπεύθυνα για την ψυχική δομή του κάθε ανθρώπου και τις εκάστοτε διαφορές ανάμεσα στα άτομα, οι οποίες είναι έκδηλες σε όλη την ζωή. Πιο ειδικά, στα στάδια ανάπτυξης μπορεί να σημειωθούν κάποιες βλάβες στην ανάπτυξη των ενστίκτων. Αυτού του είδους τις βλάβες τις ονομάζει καθηλώσεις. Οι καθηλώσεις υφίστανται είτε γιατί τα άτομα ικανοποιούνται ελάχιστα στη διάρκεια κάποιου σταδίου ανάπτυξης με αποτέλεσμα να φοβούνται στο να περάσουν στο επόμενο, είτε επειδή ικανοποιούνται υπερβολικά και δεν έχουν κάποιο κίνητρο να προχωρήσουν. Τα στάδια ανάπτυξης που αναφέρει είναι τρία – στοματικό, πρωκτικό, φαλλικό- και βάσει του σταδίου που θα γίνει η καθήλωση (εάν γίνει), προκύπτει ο τύπος χαρακτήρα – στοματικός, πρωκτικός, φαλλικός. Ο κάθε τύπος αναζητά ακόμη σε βρεφικές εκδηλώσεις την ικανοποίηση σεξουαλικών και παρορμητικών τάσεων και περιλαμβάνει συμπλέγματα που συνδέονται με κάθε στάδιο (Cervone & Pervin, 2013).
Άλλη βασική θεωρία του Freud για την ψυχική δομή του ανθρώπου, του πως εκδηλώνεται και του πώς μπορούν να αναπτυχθούν συμπτώματα έχει να κάνει με τη σύγκρουση ανάμεσα στο άτομο και στον κόσμο, η οποία λαμβάνει χώρα μέσα στο ίδιο το άτομο. Παρουσιάζει το μοντέλο της ψυχικής δομής του ανθρώπου σε τρία διαιρεμένα μέρη – το Εγώ, το Υπερεγώ και το Εκείνο. Το Εγώ είναι υπεύθυνο για την επιβολή των απαιτήσεων του έξω κόσμου ενάντιας της ηδονής. Το Εκείνο είναι άηθες και το Υπερεγώ υπερηθικό. Ο εαυτός παλεύει να διατηρήσει την ακεραιότητα του, καθώς οι ενστικτώδεις ενορμήσεις είναι ασύμβατες με την ενάρετη κοινωνική πλευρά του ατόμου. Από το πώς τελικά το Εγώ διαχειρίζεται τη σύγκρουση ανάμεσα στο Υπερεγώ και στο Εκείνο προκύπτει μια συγκεκριμένη ψυχική δομή που γίνεται εμφανής στη συμπεριφορά του ανθρώπου (Feltham & Horton, 2000).
Ραϊχική Προσέγγιση
Στη Ραϊχική ανάλυση η δομή που προκύπτει από αυτή τη σύγκρουση ονομάζεται χαρακτήρας. Πιο συγκεκριμένα, ο Wilhelm Reich περιγράφει πως στα πρώτα παιδικά χρόνια ενεργοποιείται ένας ασυνείδητος ομοιοστατικός μηχανισμός ο οποίος έχει σκοπό να διευθετήσει τη σύγκρουση μεταξύ των παρορμήσεων και του περιβάλλοντος στο οποίο ζει το παιδί. Αυτόν τον μηχανισμό τον ονομάζει χαρακτήρα και προσθέτει πως είναι μια οργανισμική και νοητική δομή που γίνεται πιο μόνιμη καθώς το παιδί εισέρχεται στην ήβη. Στην ενήλικη ζωή εμφανίζεται ως ένα στερεοτυπικό σύνολο από συμπεριφορές, συναισθηματικές αντιδράσεις, σωματική κατάσταση (κίνηση, στάση, κ.λπ.). Με αυτό το σύνολο, το άτομο εκφράζει τον εαυτό του και αυτός ο τρόπος γίνεται αντίσταση στην αλλαγή, ώστε να αποφευχθεί η δυσφορία. Η δυσφορία προέρχεται από την χρονιότητα του μηχανισμού προστασίας, καθώς το άτομο δημιούργησε αυτή τη δομή για να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις και απαγορεύσεις του περιβάλλοντος του. Η δομή επίσης εμπεριέχει μια στερεοτυπική στάση του σώματος η οποία ονομάζεται θωράκιση. Ο χαρακτήρας, επομένως, εκτός από προστασία του ψυχισμού είναι ταυτόχρονα και ένας περιορισμός των δυνατοτήτων του ανθρώπου που μπορεί να δημιουργεί απρόσφορες αντιδράσεις απέναντι στην ζωή, ψυχική δυσφορία και σωματική δυσλειτουργία (Κόμη & Μαρκάκη, 2018).
Ο Reich περιγράφει τύπους χαρακτήρων όπως τον υστερικό, τον μαζοχιστικό, τον σχιζοειδή κ.λπ. που για την ανάπτυξη του καθενός παίζει ρόλο η εποχή κατά την οποία η παρόρμηση ματαιώνεται, η έκταση και η ένταση της ματαίωσης, σε ποια παρόρμηση έγινε η απαγόρευση, το φύλο του ατόμου που επιβάλλει την απαγόρευση, καθώς και οι αντιφάσεις που μπορεί να συνυπάρχουν με τις απαγορεύσεις. Βασικό σημείο της θεωρίας του Reich είναι πως το σώμα εμπεριέχει τα βασικά στοιχεία ενός συναισθήματος, την ενέργεια του, την έκφραση του, τα εμπόδια και την επίλυση τους. Δηλαδή το σώμα έχει μνήμη και μέσω της θεραπείας εντοπίζονται με επιτυχία τα ίχνη εμπειριών από την πρόλεκτικη περίοδο, που δημιουργούν τα χαρακτηρολογικά γνωρίσματα τα οποία περιορίζουν τις δυνατότητες του εαυτού (Σιναδίνου, 1999).
Προσωποκεντική Προσέγγιση
Η προσωποκεντρική θεωρία του Carl Rogers, επίσης μιλά για περιορισμό του πραγματικού εαυτού. Βάσει της θεωρίας ο περιορισμός συμβαίνει εξ αιτίας της ανάγκης των ανθρώπων για θετική αναγνώριση. Η ανάγκη για θετική αναγνώριση εξηγείται πως είναι μια βασική ψυχολογική ανάγκη για την αποδοχή και τον σεβασμό των άλλων. Έχει αρκετά ισχυρή δύναμη στην έκφραση του εαυτού που μπορεί να απομακρύνει την προσοχή κάποιου από τις εμπειρίες που έχουν πραγματική αξία. Οι άνθρωποι επομένως μπορεί να χάσουν την επαφή με τα δικά τους αληθινά αισθήματα και τις δικές τους αξίες στην επιδίωξη τους για θετική αναγνώριση (Cervone & Pervin, 2013). Μπορεί να αισθάνονται ένα αίσθημα αλλοτρίωσης ή αποξένωσης – το αίσθημα ότι οι πραγματικές εμπειρίες και οι καθημερινές δραστηριότητες μας δεν πηγάζουν από τον πραγματικό εαυτό «Πρωταρχικές αισθητηριακές και ορμέμφυτες αντιδράσεις αγνοούνται και το άτομο εισέρχεται σε ένα μονοπάτι το οποίο αργότερα περιγράφει ως «δεν ξέρω ποιος είμαι» (Rogers, 1951/1977, σ.218).
Κατά τον Rogers η βασική δομή της ανθρώπινης ύπαρξης είναι ο εαυτός ο οποίος συνιστά πτυχή της φαινομενολογικής εμπειρίας. Το άτομο αντιλαμβάνεται τα εξωτερικά αντικείμενα και τις εμπειρίες και τους αποδίδει κάποιο νόημα. Ο εαυτός αναπαριστά ένα οργανωμένο και συνεπές μοτίβο αντιλήψεων. Σε αυτό το πλαίσιο οι άνθρωποι ζητούν συνέπεια ανάμεσα στην αίσθηση του εαυτού τους και στην καθημερινή τους εμπειρία. Η συνέπεια συνεπάγεται με την απουσία σύγκρουσης. Τα άτομα λοιπόν, συμπεριφέρονται με τρόπο συνεπή προς την αυτοαντίληψη - εαυτό τους, ακόμη και αν αυτή η συμπεριφορά δεν έχει κανένα όφελος για τα ίδια. Ακόμη, μια εμπειρία που συγκρούεται με την αυτοαντίληψη μπορεί να μην επιτραπεί να γίνει συνειδητή, ενεργοποιώντας διαδικασίες άμυνας. Δυο διαδικασίες άμυνας είναι η διαστρέβλωση του νοήματος της εμπειρίας και η άρνηση της ύπαρξης της. Η άρνηση εξυπηρετεί την προστασία της δομής του εαυτού από την απειλή, με την απαγόρευση της συνειδητής έκφρασης της τελευταίας. Η διαστρέβλωση επιτρέπει στην εμπειρία να γίνει συνειδητή αλλά με μια μορφή σύμφωνη με τον εαυτό (Cervone & Pervin, 2013).
Τέλος, ο Rogers αναφέρεται στη σημασία των αξιολογικών όρων. Επικεντρώνεται στη παιδική ηλικία και στους γονείς, οι οποίοι κατά την παιδική ηλικία δίνουν πληροφορίες για τι είναι καλό με τη θετική αναγνώριση. Αν δίνουν θετική αναγνώριση μόνο όταν το παιδί προσκολλάται σε κάποιες μορφές συμπεριφοράς αρεστές από εκείνους και όχι σε όλες τις συμπεριφορές του παιδιού, τότε το παιδί μπορεί να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα αρνούμενο μια πτυχή των εμπειριών του, ουσιαστικά αρνούμενο ή διαστρεβλώνοντας ένα κομμάτι του εαυτού του (Cervone & Pervin, 2013).
Γιουγκιανή Προσέγγιση
Στην κατανόηση των πλευρών του εαυτού συνέβαλε η Αναλυτική Ψυχολογία, ένας όρος που δόθηκε από τον Carl Gustav Jung, η οποία είναι επίσης γνωστή σαν Γιουγκιανή Ανάλυση. Ο Jung δίνει έμφαση στο γεγονός ότι ο κάθε άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με ένα θεμελιακό προσωπικό έργο, το οποίο είναι να ανακαλύψει την ενότητα μέσα στον εαυτό του. Πιο συγκεκριμένα να φέρει σε αρμονία τις ποικίλες αντιτιθέμενες δυνάμεις της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης (Cervone & Pervin, 2013). Στις αντίπαλες δυνάμεις που βρίσκονται μέσα στον άνθρωπο αναφέρει την πάλη ανάμεσα στη μάσκα που δείχνουμε στους άλλους (προσωπείο ή περσόνα) και στον ιδιωτικό ή ατομικό μας εαυτό. Αν οι άνθρωποι δώσουν υπερβολική έμφαση στο προσωπείο, μπορεί να οδηγηθούν στην αίσθηση της απώλειας του εαυτού τους, ενώ ταυτόχρονα το προσωπείο είναι απαραίτητο κομμάτι της κοινωνικής ζωής. Άλλη πάλη της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης είναι το θηλυκό κομμάτι (anima) και το αρσενικό κομμάτι (animus) που αποδίδουν ιδιότητες φύλου στα αντίθετα. Αν ο άνδρας απορρίψει τελείως το θηλυκό του κομμάτι μπορεί να εμφανίζεται ψυχρός ή απαθής απέναντι στα αισθήματα των άλλων ή μια γυναίκα απαρνηθεί το ανδρικό της στοιχείο μπορεί να αφοσιωθεί υπερβολικά στην μητρότητα και να μην μπορεί να επιτύχει σε άλλους τομείς. Ένα ακόμη σημαντικό αντιθετικό ζεύγος είναι εκείνο ανάμεσα στην εσωστρέφεια και στην εξωστρέφεια, που όποιο επικρατήσει ορίζει τον ψυχολογικό τύπου του ατόμου, εάν δηλαδή το άτομο θα είναι περισσότερο προσανατολισμένο προς τα μέσα, προς τον εαυτό (εσωστρεφής τύπος) ή προς τα έξω, προς τον κόσμο γύρω του (εξωστρεφής τύπος) (Schaverien, 2000).
Βάσει της παραπάνω σύνθετης πάλης αντιθέτων δυνάμεων δημιουργούνται διασπασμένες ή απορριφθείσες πλευρές, οι οποίες παραμένουν ασυνείδητες. Η ασυνείδητη πλευρά της ψυχής κατά τον Jung ονομάζεται σκιά η οποία μπορεί να προκαλεί ασυνείδητες πράξεις ή τη μετατροπή ενός διασπασμένου στοιχείου σε ένα άλλο, στο οποίο μπορεί τότε να πέσει το «φταίξιμο». Σκοπός της θεραπείας είναι να φέρει τα διασπασμένα στοιχεία στη συνείδηση και ο εαυτός να γίνει αντιληπτός σαν μια συνδετική αρχή μέσα στην ανθρώπινη ψυχή και σαν αναπόσπαστη πλευρά της ύπαρξης (Schaverien, 2000).
Συμπέρασμα
Με την ανασκόπηση των παραπάνω προσεγγίσεων γίνονται κατανοητά πως η μια προσέγγιση μπορεί να προσθέτει στην άλλη, τα κοινά σημεία μέσα από τα διαφορετικά πρίσματα, όπως και η ευρύτητα των εξηγήσεων για τον ανθρώπινο ψυχισμό, στοιχεία που υπογραμμίζουν τη σημαντικότητα της Σύνθεσης (Συνθετικής Ψυχοθεραπείας). Μέσα από τη σύνθεση είναι εφικτή η ανακάλυψη διαφορετικών πτυχών του ανθρώπινου ψυχισμού που μπορεί να οδηγήσουν το άτομο στην απόρριψη όσων τον περιορίζουν και στην πλήρη επίγνωση με την ολοκληρωτική παραδοχή της εμπειρίας όπως είναι, απογυμνωμένη από οποιαδήποτε απαίτηση από τον εαυτό ή των άλλων να είναι κάτι άλλο από αυτό που στη πραγματικότητα είναι. Τα στοιχεία της κάθε προσέγγισης συνθέτουν ένα θεωρητικό υπόβαθρο για την πληρέστερη κατανόηση του πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης και δίνουν τις κατευθυντήριες γραμμές που είναι αναγκαίες για την Ατομική Ψυχοθεραπεία.
Βιβλιογραφία
Cervone, D., & Pervin, A., L. (2013). Θεωρίες Προσωπικότητας: Έρευνα και Εφαρμογές (Α. Αλεξανδροπούλου & Β. Κομπορόζος, Μετ.). Αθήνα: Gutenberg
Gilbert, M., & Orlans, V. (2011). Συνθετική Θεραπεία (Ρ. Καρακατσάνη, Μετ.). Αθήνα: Εκδόσεις Π. Ασημάκη.
Rogers, C.R. (1951). Client-centered therapy. Boston: Houghton Mifflin.
Rogers, C.R. (1977). Carl Rogers on personal power. New York: Delacorte Press
Schaverien, J. (2001). Αναλυτική ψυχολογία. Στο C. Feltham & Ι. Horton (Επιμ.), Οδηγός Συμβουλευτικής & Ψυχοθεραπείας (σ. 324 – 328). Αθήνα: Εκδόσεις Π. Ασημάκη.
Κόμη, Μ., & Μαρκάκη, Δ. (2018). Η βιοσύνθεση ως θεραπευτική προσέγγιση. Στο Π. Ασημάκης (Επιμ.), Σύγχρονες ψυχοθεραπείες στην Ελλάδα (σ. 117 – 123). Αθήνα: Εκδόσεις Π. Ασημάκη.
Σινανίδου, Μ. (1999). Ραϊχική Προσέγγιση. ΒΙΛΧΕΛΜ ΡΑΪΧ: Ανάλυση του Χαρακτήρα. Στο Π. Ασημάκης (Επιμ.), Σύγχρονες Ψυχοθεραπείες στην Ελλάδα: Από τη θεωρία στην εφαρμογή (σ. 105 – 139). Αθήνα: Ινστιτούτο Προσωπικής Ανάπτυξης.
Πνευματικά δικαιώματα © 2023 Μαριάνθη Αννίνου - Ντόχερτυ.